تربیت فرزندان - تك فرزند خانواده با مسائلی از جمله همكاری متقابل مشكل دارد؟
بزرگترین آنها روحیه ای ریاست طلب دارد؟
فرزند وسط تركیبی از ویژگی های رفتاری مختلف را در یك شخص واحد جای داده است؟
آیا به راستی ترتیب تولد فرزندان بر شخصیت آنها اثرگذار است؟ شاید متعجب شوید اما بر اساس تحقیقات فرانك سالووی )یكی از پژوهشگران برجستهٔ موسسه تکنولوژی ماساچوست و نویسنده كتاب Born to Rebel ( تفاوت تیپ های شخصیتی میان فرزندان یك خانواده با رده های سنی مختلف پایه علمی دارد.
سالووی می گوید: ویژگی های شخصیتی وابسته به نیست كه كودك نفر اول به دنیا آمده و یا هفت خواهر و برادر دیگر دارد! بلكه این نقش های تعریف شده توسط والدین و همچنین اجتماع است كه تفاوت های رفتاری را رقم می زنند. در واقع هر كودك با تكیه بر نقش منحصر به فردی كه از وی انتظار می رود، با عملكردی خاص سعی در جلب نظر والدین خواهد داشت. والدین هم دائما و بدون آن كه حتی خود احساس كنند، در حال تقویت نقش های مورد انتظار در فرزندان خود هستند.
فرزندان اول و آنهایی كه سن بیشتری دارند
معمولاً فرزندان ارشد رفتاری ریاست محور دارند. كوین لمان روانشناس و نویسنده كتاب ترتیب تولد، توضیح می دهد كه فرزندان بزرگ خانواده به واسطه مسؤولیت های تعریف شده برای آنها خود را "نماینده والدین" می دانند. این كودكان هیچ خواهر و یا برادر بزرگتری نداشته اند كه آنها را هنگام اولین تلاش هایشان برای یادگیری دوچرخه سواری و یا بستن بند كفش مورد تمسخر قرار دهد. اطرافیان همیشه آنها را جدی گرفته اند و مجموعه تمام این فاكتورها در افزایش اعتماد به نفس فرزندان ارشد تأثیر فراوانی داشته است.
به عقیده "لمان" این كودكان تمایل بالایی به كمال گرایی دارند. زیرا الگوی آنها در اكثر كارهایشان، والدین و دیگر بزرگسالان خانواده بوده است. به همین دلیل اغلب تلاش می كنند تا تمامی مسؤولیت های خود را بدون هیچ گونه ایراد و اشكالی انجام دهند. این گرایش های كمال گرایانه باعث می شوند كه فرزندان ارشد در بیشتر مواقع اشتباهات خود را قبول نكنند و از این رو گفت و گو با آنها چندان آسان نباشد.
این دسته از فرزندان به عنوان جانشینان غریزی والدین، اغلب رویكردی سخت گیرانه و محافظه كار دارند.
اما والدین در تربیت و پرورش فرزندان ارشد باید به چه نكاتی توجه كنند؟
T. Berry Brazelton متخصص طب اطفال و نویسنده كتاب نقاط تماس 3 تا 6 در زمینه نحوه تربیت كودكان ارشد خانواده گفته است: والدین معمولا فرزند ارشد خود را به الگویی برای فرزندان كوچكتر تبدیل می كنند و این موضوع می تواند باعث فشار زیادی به روان آنها شود.
وی توصیه كرده است كه پدر و مادرها باید نشانه های استرس و اختلال اضطراب عمومی را در فرزندان بزرگ خود جدی بگیرند و آنها را از این نظر مرتب بررسی كنند.
همچنین باید در استفاده از عبارت "تو باید بهتر می دانستی و یا از تو انتظار چنین كاری را نداشتم" بسیار احتیاط كنیم. كاربرد نادرست این دسته از جملات می تواند منجر به اختلالات رفتاری و افزایش سطح استرس در فرزندان ارشد شود.
- بهتر است برای مسؤولیت های تعریف شده برای فرزندان ارشد در غیاب والدین، پاداش مناسب در نظر گرفته شود و حوزه اختیارات، وظایف و پاداش آنها دقیقاً مشخص شود.
این كار باعث می شود كه در غیاب والدین، فرزند بزرگتر این تصور را نداشته باشد كه قدرت حكمرانی و تربیت كوچكترها را در اختیار دارد. زمانی كه وی با مفهوم تنبیه و جایزه آشنا شده باشد، رفتارهای ریاست طلبانه نیز به طرز قابل توجهی افت خواهد كرد.
- از وی انتظار نداشته باشید كه در هر زمینه ای كمك حال شما باشد. در واقع باید به حریم خصوصی فرزند ارشد خود احترام بگذارید و وی را در تمام امور خانه و خانواده دخالت ندهید. او باید بداند كه قدرت عملكردی محدودی دارد و نمی تواند هر طور كه مایل است رفتار كند.
- مراقب باشید غرور او نزد خواهر و برادرهای کوچک ترش شکسته نشود.
فرزندان وسط
شمار زیادی از والدین نسبت به مسئولیت پذیری فرزندان خود شكایت دارند. در حالی كه كودك بزرگ تر بدون مشكل خاصی برای رفتن به مدرسه آماده می شود، ممكن است فرزند وسط دائماً به دنبال كمك والدین خود باشد. بسیار دیده شده است كه آنها به خصوص از نظر رفتاری دقیقا برعكس هم هستند!
فرزندان وسط را به سختی می توان در یك دسته مشخص جای داد، زیرا برخورد آنها تا اندازه زیادی به درك شان از فرزند بزرگ تر خانواده بستگی دارد. برای نمونه اگر فرزند ارشد محبوب والدین باشد، به احتمال زیاد كودك كوچك تر نیز طمع جلب توجه والدین را خواهد داشت.
به گفته لمان، دید فرزندان وسط خانواده به زندگی اینگ ونه است: خواهر و بردارهای بزرگ تر تمام امتیازات و منابع موجود را درو كرده اند. كوچكترها هم هرچه بخواهند در اختیار دارند. پس من باید برای دست یابی به اهدافم، فردی مذاكره گر باشم.
سالووی نیز این موضوع را تایید كرده است: این كودكان بیشترین میل را به سازش، معامله و رفتارهای دیپلماتیك دارند. آنها همچنین قدرت بالایی برای مدیریت نا امیدی داشته و از انتظارات واقع بینانه تری برخوردار هستند. از جمله دیگر خصوصیات اخلاقی آنها می توان به احساس استقلال طلبی و مهارت دوست یابی اشاره كرد.
اما والدین در تربیت و پرورش فرزندان وسط باید به چه نكاتی توجه كنند؟
- زمانی كه این فرزند واسطه ای میان دعواهای خواهر و برادران خود می شود، حتماً از وی تشكر كنید.
- به نیاز وی مبنی بر معاشرت با هم سن و سالان خود توجه بیشتری نشان داده و این فرصت را به گونه ای مدیریت شده در اختیار او قرار دهید.
- فرزندان ارشد خانواده پیش از تولد خواهران و برادران خود مركز توجه والدین هستند و از این بابت غنی می شوند.
بعد از تولد بچه های میانی، توجه والدین بین آنها تقسیم می شود و سرانجام بعد از تولد بچه آخر، او تبدیل به كانون توجه و رسیدگی والدین می شود؛بدین ترتیب فرزندان وسط در تمام طول عمر خود مجبور به تقسیم والدین و برادرها هستند.
با توجه به این موضوع، دكتر Brazelton توصیه كرده است كه باید پدر و مادرها وقت بیشتری را به فرزندان وسط خانواده اختصاص دهند و به گونه ای با آنها رفتار كنند كه احساسی متفاوت و خاص داشته باشند. البته باید از همه فرزندان مراقبت روانی به عمل آید اما كودك وسطی نیاز به حساسیت بیشتر خواهد داشت.
فرزندان آخر
فرزندان آخر در مقایسه و یا برادر بزرگتر، محدودیت های تربیتی كمتری را تجربه می كنند. در واقع هنگام تولد فرزند آخر، دیگر خبری از والدین پر استرس و بی تجربه اولیه نیست. آنها جای خود را به شخصیت هایی قوی تر داده اند كه از حساسیت های كمتری نیز برخوردار هستند.
بدین ترتیب معمولا ته تغاری ها با پیگیری های سخت گیرانه در زمینه های مختلف و به خصوص درس و مدرسه دست و پنجه نرم نمی كنند. به گفته لمان مجموعه این عوامل باعث شده كه این فرزندان بیشتر اهل تفریح و لذت بردن از زندگی باشند.
آنها مسؤولیت های كمتری را متقبل می شوند، نسبت به امور مختلف آسان گیرتر هستند و مهربانی و مهارت های اجتماعی را بیشتر از خواهر و برادرانشان در رفتار خود توسعه داده اند.
اما فرزند آخر خانواده بودن سراسر خوشی و خوشبختی نیست. آنها همگی شاهد بزرگ شدن سریع تر خواهران و برادران خود خواهند بود و همین تفاوت سنی منجر به تقویت رفتارهایی می شود كه از جمله معمول ترین آنها می توان به سركشی بیشتر اشاره كرد. در واقع این كودكان به منظور آن كه خودی نشان دهند و ثابت كنند كه از دیگر فرزندان بزرگ خانواده سرتر هستند، دست به سركشی و عصیان می زنند.
اما والدین در تربیت و پرورش فرزندان آخر باید به چه نكاتی توجه كنند؟
- كودك آخر یك خانواده غالبا با این تفكر رو به رو است كه هیچ كسی وی را جدی نمی گیرد. از این رو بهتر است كه نظر او را در برخی از تصمیمات مربوط به خانواده جویا شوید تا احساسی از اهمیت و توجه را تجربه كند. همچنین برای انجام یك سری از كارهای روزمره مانند تماشای تلویزیون به صورت دونفره در كنار یكدیگر برنامه ریزی كنید.
- به فرزند كوچك خود مسئولیت هایی در حد توان وی بدهید، كارهایی كه از درست انجام شدن آنها اطمینان دارید تا از این طریق اعتماد به نفس كودكتان را افزایش دهید.
- به اولین یادگیری های فرزند ته تغاری خود درست مانند فرزند ارشدتان اهمیت دهید. برای مثال زمانی كه نخستین بار بدون كمك دیگری بند كفش هایش را بست، ذوق و شادمانی خود را بروز دهید و نگذارید كه دچار احساس تنهایی و كمبود توجه شود. شاید این چیزها برای شما که فرزندانی را بزرگ کرده اید عادی شده باشد ولی برای او که نه!
- در عین کمک گرفتن از بچه های بزرگ تر برای مراقبت از فرزند کوچک، خود نیز توجه تان را به او معطوف کنید تا احساس نکند والدین اش به او کم توجه اند.
تك فرزند
از آن جایی كه تك فرزندان خانواده زمان زیادی را در تنهایی سپری می كنند، تدریجا به مهارت بالایی در زمینه سرگرم كردن خود دست می یابند. "لمان" این فرزندان را "مافوق كودك" می نامد. آنها درست مانند بچه های ارشد از اعتماد به نفس بالایی برخوردار هستند، به جزئیات هر چیز دقت زیادی می كنند و در مدرسه نیز معمولا عملكرد قابل قبولی دارند.
اما نكته ای مهم در خصوص این دسته از كودكان وجود دارد. آنها هیچگاه برای به دست آوردن توجه والدین و یا برادری رقابت نكرده اند و تجربه تقسیم اسباب بازی هایشان را نیز ندارند. از این رو عمدتا نمی توانند به نحوی موثر با واقعیت رو به رو شوند و تمایل دارند كه همه چیز طبق سلیقه و خواست آنها پیش رود. از آن جایی كه الگوی رفتاری و عملكردی تك فرزندان نیز همانند فرزندان ارشد والدین و بزرگسالان هستند، كمال گرایی در این دسته نیز دیده می شود.
اما والدین در تربیت و پرورش تك فرزندان باید به چه نكاتی توجه كنند؟
- از آن جایی كه فرصت بازی با كودكان دیگر در یك خانواده برای تك فرزندان مهیا نیست، قرارگیری كودك در فضاهای عمومی مانند پارك و یا مهد كودك تاثیر زیادی بر توسعه مهارت هایی اجتماعی و واقع گرایی در وی خواهد داشت.
- باید با تبدیل شدن به یك الگوی رفتاری مناسب، كمال گرایی افراطی را در تك فرزند خود كاهش دهید. بهترین روش نیز پذیرش اشتباهات شخصی و ترغیب كودك به عملكردی مشابه است.
- اگر می خواهید خصوصیات شخصیتی منفی كه بر اساس ترتیب تولد گریبان تك فرزندان خانواده را می گیرد به حداقل میزان ممكن كاهش دهید، نباید دائما به اصلاح خطاهای وی مشغول باشید. اجازه دهید كه تا جای امكان خود فرزندتان اشتباهاتش را جبران كند و از آنها درس بگیرد.
گفتنی است كه بر اساس مطالعه ای از انجمن روانشناسی آمریكا، تفاوت های شخصیتی میان فرزندان یك خانواده زمانی شدت می گیرد كه كودكان بین 2 الی 4 سال با یكدیگر فاصله داشته باشند. با بزرگتر شدن شكاف سنی میان بچه ها، آنها بیشتر شبیه تك فرزند و یا فرزند ارشد رفتار می كنند. آنهایی كه كمتر از 2 سال با هم فاصله دارند نیز غالبا مشابه دوقلو هستند.
درباره این سایت